IBDS richt zich op de balans tussen wat kan, wat mag en wat wenselijk is

Sinds november ligt er de Interbestuurlijke Datastrategie (IBDS), die op hoofdlijnen schetst hoe de overheid met data maatschappelijke opgaven beter kan adresseren, waarbij risico’s van datagebruik goed worden afgewogen.

Bij ICTU is een programmaorganisatie ingericht die verschillende projecten initieert in samenwerking met BZK, andere overheidsorganisaties, wetenschappers en partners vanuit het bedrijfsleven. Wat heeft de IBDS straks concreet te bieden?

Van wonen, energietransitie, armoede, schulden tot zorg. Data zijn niet meer weg te denken om de verschillende maatschappelijke vraagstukken op te lossen. Ze worden niet voor niets omschreven als het ‘nieuwe olie of goud’, stelt Tim Faber. Hij is programmamanager IBDS bij het ministerie van BZK. “De Interbestuurlijke Datastrategie identificeert gesignaleerde knelpunten in het gebruik van die data en pakt deze aan. We hebben daarbij aandacht voor het spanningsveld van wat er technisch kan, juridisch mag en ethisch wenselijk is. We willen de kansen van data benutten, op verantwoorde wijze.”

Stuurloos zonder data

Dat een strategie op het gebruik van data nodig is, bleek wel tijdens de coronapandemie. “Zonder de juiste data waren we in het begin stuurloos”, vertelt Faber. “Wat is er nu gaande, hoe zit het met de besmettingen? En later, hoeveel vaccinaties zijn er gezet? Data kunnen helpen om de informatiepositie te krijgen die je nodig hebt om beleid te ontwikkelen, om beslissingen te maken en om te sturen.”

De behoefte aan een overkoepelende strategie over verantwoord en efficiënter gebruik van data was groot. Zowel top-down als bottom-up. “De IBDS kent een groot aantal sponsoren die de IBDS ondersteunen. Op DG-niveau binnen het Rijk, onder het OBDO, waarin alle bestuurslagen zijn vertegenwoordigd, en bij organisaties als het CBS, het Kadaster en Infrastructuur en Waterstaat. Naast een heel netwerk op beleidsniveau.” De IBDS is het resultaat van nauwe samenwerking tussen vele partijen.

Met de komst van een staatssecretaris Digitalisering staat datagebruik definitief op de politieke en bestuurlijke agenda. “Het besef dat we meer moeten doen met data is de afgelopen jaren gegroeid. Dat merk je wel aan het nieuwe kabinet en hoe het leeft in de Tweede Kamer. De debatten over dit onderwerp vlammen echt. Digitalisering is niet iets wat ons overkomt. Het is belangrijk dat we het stuur pakken en met elkaar de goede keuzes maken. Dat maatschappelijke en politieke debat op dit onderwerp willen we dan ook aanjagen.”

Vriendelijke helpende route

Hoe dwingend is de datastrategie? De IBDS bevat geen keiharde afspraken, waar overheden zich aan moeten houden als het gaat om datagebruik, legt Faber uit. “Ik zie het vooral als een beweging die we in gang aan het zetten zijn. Er zijn al wetten en kaders voor wat wel en niet mag, en ook op Europees niveau heb je de Data Act en andere wetgeving die van toepassing is. Onze route is meer de vriendelijke, helpende route. Wij willen met de IBDS vooral het politieke en maatschappelijke debat stimuleren en aanjagen. Met een kenniscentrum en adviesfunctie willen we organisaties helpen met het spanningsveld van: wat kan er, wat mag er en wat is wenselijk. Je ziet dat heel veel goede initiatieven hiermee worstelen en vertraging oplopen en zelfs sneuvelen, terwijl het met de juiste waarborgen heel wenselijk kan zijn om ze wel uit te voeren.”

De IBDS geeft wel duidelijke richting.  Bijvoorbeeld dat er een Federatief Datastelsel komt, dat via afspraken en oplossingen, data bij de bron beschikbaar maakt en technisch beter uitwisselbaar. Waarbij de beveiliging en privacy van de gegevens van burgers uiteraard zijn gewaarborgd. Faber: “Door te zeggen dat we die kant opgaan, betekent ook dat we heel veel andere dingen niet gaan doen. Maar we krijgen vooral te horen dat organisaties blij zijn met de keuze voor het Federatief Datastelsel.”

Programma Realisatie IBDS

ICTU ondersteunt de IBDS met de uitvoering van het programma Realisatie IBDS. Wat de IBDS sterk maakt, is dat het programma vooral vanuit de praktijk werkt. Sylvia Kuilboer, programmadirecteur bij ICTU, legt uit. “We bedenken het niet vanuit de Haagse toren. We willen het delen van kennis en ervaring faciliteren. Daarvoor brengen we over ketens heen partijen bij elkaar, die samen werken aan een vraagstuk. Dat is ook nodig als we als overheid echt datagedreven willen werken. Bij vraagstukken als de energietransitie, stikstof of corona zitten de databronnen nooit bij één partij.”

Partijen moeten de samenwerking wel opzoeken onderstreept Kuilboer. “Laten we niet het wiel opnieuw uitvinden. Maar slim hergebruiken van dat wat al is uitgevonden. Denk bijvoorbeeld aan de methode achter Zicht op ondermijning. De data die het dashboard bundelt, leveren statistisch relevante patronen, met inachtneming van publieke waarden als privacy en ethiek. Wat is generiek schaalbaar en wat is daarin specifiek? Dat willen we nu verkennen. Hoe kunnen we de geleerde lessen vertalen naar andere domeinen?”

Een van de projecten die het programma nu verkent is de oprichting van een Interbestuurlijk Kenniscentrum. Het is een van de zeven projecten van de IBDS die het komende jaar vorm moeten krijgen. Waarvoor nu eerst de behoefte en het bestaande aanbod in kaart wordt gebracht. Een ander project is de adviesfunctie verantwoord datagebruik. Kuilboer: “Als een overheidsorganisatie iets wil doen met data, en vastloopt op het spanningsveld tussen wat kan, mag en wenselijk is, kan er onafhankelijk advies geboden worden om zo een doorbraak te realiseren. Daarvoor is er als pilot een samenwerking gestart met de Landsadvocaat (Pels Rijcken) en Verdonck, Klooster & Associates (VKA).”

Scanauto’s

In Utrecht leverde dat al succes op, vertelt Faber. “Net als andere gemeenten gebruikt Utrecht scanauto’s bij parkeercontroles. Kunnen de camerabeelden die ze maken ook worden gebruikt voor andere doeleinden, vroeg de gemeente zich af. Zoals bij het signaleren van volle afvalbakken, zwerfafval of gaten in het wegdek? Zo kun je als gemeente proactiever werken, en hoeft de burger niet te bellen met de klacht dat het in de straat zo stinkt vanwege het afval. Binnen de gemeente hadden de techneut, de jurist en de ethicus elkaar al gevonden maar het is complexe materie. Daarom  hebben we geholpen om tot een kader te komen. Wat zijn de (on)mogelijkheden en randvoorwaarden voor dit soort secundair datagebruik?”

Dit kader kun je ook weer delen met andere gemeenten, vult Kuilboer aan. “Alle gemeenten hebben dergelijke scanauto’s. Hoe mooi is het als ze dat vraagstuk niet zelf vanaf het begin opnieuw hoeven uit te zoeken.”

Groot denken, klein doen

Een ander onderdeel waar het programma Realisatie IBDS aan werkt is een Datamanifest. Dit wordt een breed gedragen, eenduidige en overzichtelijke weergave van de belangrijkste basisprincipes voor verantwoord datagebruik van overheden. Kuilboer: “Het start hoog over met afspraken. Om deze vervolgens te vertalen naar: ‘wat betekent dit nu voor de medewerker op de werkvloer die met data aan de slag is of gaat?”

Verder focust het programma zich de komende tijd op ondersteuning van use cases. Kuilboer vertelt dat die dienen als ‘vliegwiel’ voor de ontwikkeling van zogenaamde ‘systeemfuncties’, bijvoorbeeld voor het federatief datastelsel. “Waarbij we vanuit de praktijk op verschillende maatschappelijke vraagstukken een aanpak verkennen en die in een bredere context plaatsen.”

Ook al is de IBDS net pas begonnen, het kan als groot en veel aanvoelen, erkent Kuilboer. “We komen dit jaar van de kant met het meerjarig programma. Dat geeft ons de ruimte om die stepping stones neer te zetten. Het gaat om groot denken en klein doen.”

Lees het hele artikel in ICTU Magazine.