Integriteitsproblemen los je het beste op in stilte, op de achtergrond

Sinds op 1 januari 2023 de Wet bevorderen integriteit en functioneren decentraal bestuur in werking trad, ligt er voor de commissaris van de Koning (cvdK) een nieuwe bestuurlijke toegangsbevoegdheid. Daarmee kan deze bij verstoorde bestuurlijke verhoudingen in een gemeente en wanneer de bestuurlijke integriteit van een gemeente in het geding is onder meer informatie opvragen. Wat dat precies betekent in de praktijk, vertelt Hans Oosters,  cvdK van de Provincie Utrecht. ‘We zijn geen ombudsman of rijdende rechter.’

Met deze nieuwe wet kunt u als commissaris van de Koning nu dus bestuurlijke informatie opeisen bij een gemeente wanneer er bestuurlijke problemen en integriteitskwesties zijn. Verandert dit veel aan uw rol?

Oosters: “Nee. Mijn rol als commissaris is hierdoor niet veranderd. Als commissarissen hebben wij vanuit de wet de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van het bestuur, en de integriteit in het bijzonder, in de eigen provincie en de gemeenten. Het instrumentarium is alleen uitgebreid met deze nieuwe bevoegdheid. Tot op heden bestond het instrumentarium dat ons ter beschikking stond, vooral om vanuit onze eigen positie het gesprek aan te gaan met betrokken gemeenten en burgemeesters, wanneer ons werd gevraagd om advies, of om een oordeel te vormen. Dan help je de gemeenten, wijst ze juridisch de weg, of verwijst ze door naar BZK. Daar zit echt de meerwaarde in van de rol als commissaris.”

Wat biedt deze nieuwe wet dan extra?

“Vanuit je positie als cvdK voer je bij integriteitskwesties eerst rustig het gesprek en laat je je op een goede en rustige manier informeren door mensen die met vragen zitten. Dat doe je zoveel mogelijk achter de schermen. Dat is allemaal minder zichtbaar voor de buitenwereld, maar daardoor is het juist effectiever. Pas op het moment dat er iets ernstigs aan de hand is en je echt niet bij de informatie kan komen die nodig is om een beeld te vormen of om een gemeente te helpen, neem je de zichtbare stap. Dan pas verschaf ik mij bestuurlijk toegang tot die informatie. Dit instrument is dus echt een aanvulling op de bestaande rol en mogelijkheden die we als commissaris hebben. Ik  zie het dan ook echt als een ultiem middel. De zichtbaarheid van dit instrument kan zomaar iets afdoen aan de effectiviteit van de actie.”

Hoe kan dat ten koste gaan van de effectiviteit?

“De rol van de cvdK is niet die van conflictbeslechter. We zijn geen ombudsman of rijdende rechter. Daar gaat het wel een beetje op lijken, als je dossiers bestuurlijk opvraagt en daarmee een besluit maakt. Onze rol is het bevorderen van de integriteit, en als die in het geding is, om oplossingen aan te reiken en helpen vinden. Natuurlijk kun je daar de nieuwe bestuurlijke bevoegdheid voor gebruiken, maar dan heb je wel al heel wat stations gepasseerd. Er moet niet een verkeerde indruk ontstaan rond deze nieuwe bevoegdheid. Het is echt een aanvullend instrument dat alleen in uiterste gevallen kan worden ingezet.”

“Als cvdK krijgen we dagelijks vragen, klachten en meldingen binnen over gemeentebesturen. Vaak zijn die politiek, of gaan ze over onvrede over gemeentelijke besluiten, waar juridische middelen tegenover staan. Ik zie mensen al snel denken dat deze nieuwe bevoegdheid mij meer mogelijkheden geeft om extra tegen die gemeentelijke besluiten in het verweer te komen. Dat is niet de bedoeling natuurlijk. Nogmaals: in stilte en op de achtergrond iets oplossen is het meest effectief.”

In wat voor situatie zou u het wel toepassen?

“Het vindt zijn oorsprong in een aantal bestuurlijke problemen in gemeenten, bijvoorbeeld rond de integriteit van een wethouder. Daarbij zijn de geesten eromheen hevig verdeeld. Ook is de burgemeester onderdeel geworden van het debat, waardoor hij of zij de onafhankelijke positie niet meer kan handhaven en onder druk staat. Als cvdK kijk je dan in je verantwoordelijkheid als rijksorgaan, mede namens de minister, of je kan helpen bij het oplossen van de problemen.”

“Om een conflict effectief te kunnen helpen als cvdK is het belangrijk dat je een goede informatiepositie hebt. Dat heeft de minister met deze wet willen borgen, zodat je ook alle kanten van het verhaal te horen krijgt en een volledig beeld kunt vormen voordat je advies geeft of een interventie pleegt. De cvdK legt verantwoording af over het gebruik van het nieuwe instrument aan de minister, en niet aan Provinciale Staten.”

Wat voor communicatie hebben jullie nu na de verkiezingen rondom integriteit richting nieuwe Statenleden?

“In december 2022 hebben Provinciale Staten van Utrecht unaniem zowel een nieuwe gedragscode, een nieuw agressieprotocol en een Meldroute vermoeden van een misstand vastgesteld. Integriteit wordt breed uitgelegd als het gaat over de weerbaarheid van het openbaar bestuur. Denk aan ondermijning en fraude. We zijn niet alleen alert, maar wanneer het wordt gesignaleerd, zijn vervolgens de volgorde van handelen en zorgvuldigheid van belang. Ook kijken we naar omgangsvormen tussen politieke ambtsdragers onderling. Dat is nieuw.”

“We zien dat de druk op het politieke debat groter is geworden. De nieuwe Statenleden krijgen dit allemaal mee in het introductieprogramma. Daar gaan we hen in spel- en debatvorm proberen vaardig te maken in hoe ze moeten omgaan met agressie en intimidatie. Dat zullen we met enige frequentie herhalen. Ik vind dit zelf belangrijk om te doen. Ik voel me dan ook zeer gesteund dat  Provinciale Staten het onderwerp integriteit en weerbaarheid ook belangrijk vinden en ermee hebben ingestemd.”

Interview voor de website van Politieke Ambtsdragers van het Ministerie van BZK. Lees de originele publicatie hier.